Атал ан орыс композиторларыны ішінен орыс оны ішінде фортепиано музыкасыны алаушысы бол ан

Атал? ан орыс композиторларыны? ішінен орыс оны? ішінде фортепиано музыкасыны? алаушысы бол? ан

Б ЕСПЛАТНАЯ НАУЧНАЯ ЭЛЕКТРОННАЯ БИБЛИОТЕКА

Материалы этого сайта размещены для ознакомления, все права принадлежат их авторам.

Если Вы не согласны с тем, что Ваш материал размещён на этом сайте, пожалуйста, напишите нам, мы в течении 1-2 рабочих дней удалим его.

ОЖ 94(574).084.5/6«1920-1936» олжазба ыында

СЕЛКЕБАЕВА АЙМАН ТО ТАСЫНовна

аза АКСР Халы а арту комиссариаты жанында ы аза станды зерттеу о амы: рылуы мен ызметіні тарихы (1920-1936 жж.)

07.00.02 – Отан тарихы

(азастан Республикасыны тарихы)

Тарих ылымдарыны кандидаты ылыми дрежесін

алу шін дайындалан диссертацияны

Авторефераты

Жмыс азастан Республикасы Білім жне ылым министрлігі ылым комитетіні Ш.Ш.Улиханов атындаы Тарих жне этнология институтыны Кеес дуіріндегі азастан тарихы блімінде орындалды.

ылыми жетекшісі:	тарих ылымдарыны докторы, профессор, Р А академигі Нрпейіс К.Н.
Ресми оппоненттер:	тарих ылымдарыны докторы Дкенбаева З.О. тарих ылымдарыны кандидаты, Тменова С.М.
Жетекші йым:	Абай атындаы аза лтты педагогикалы университетіні Отан тарихы кафедрасы

Диссертация 2007 жылы «_____» ________________ саат _________

Ш.Ш. Улиханов атындаы Тарих жне этнология институтыны тарих ылымдарыны докторы ылыми дрежесін беру жніндегі ОД 53.33.01 Диссертациялы кеес мжілісінде оралады (050010, Алматы аласы, рманазы кшесі, 29).

Диссертациямен Ш.Ш.Улиханов атындаы Тарих жне этнология институтыны олжазбалар орында танысуа болады.

Автореферат 2007 жылы «____» _______________ таратылды.

Диссертациялы кеесті ылыми

хатшысы, тарих ылымдарыны

КІРІСПЕ

Зерттеу ж мысыны зектілігі. азастан Республикасы туелсіздік алалы Отан тарихыны трлі салалары бойынша зерттеу жмыстарыны арынды трде жргізіліп жатандыы баршамыза аян. Соан арамастан, лі де болса з кезегін ктіп, зерттеу нысанына айналмаан таырыптар бар. Соны бірі “азастанды зерттеу оамыны” тарихы.

Кеестік кезедегі тарихи оиаларды рбу барысына кз жгіртер болса, оны бастапы кезеіні крделі, рі арама-айшылыа толы боланын байаймыз. ХХ асырды 20-30-шы жылдарындаы азамат соысынан кейінгі тарих ылымыны даму мселесі аса крделі тапты жне идеялы крестермен штастырылан еді.

азастандаы тарихи зерттеулерді 30-шы жылдарды ортасына дейін бірнеше мекемелер мен оамды йымдар: азаты маркстік-лениндік ылыми зерттеу институты (КНИИМЛ), азаты лтты мдениетіні ылыми зерттеу институты (КНИИНК), азастанды зерттеу оамы (ОИК) жргізді. Сонымен атар тарих саласында ылыми-зерттеулерді азды-кпті болса да азастанны орталы мемлекеттік мражайы, Орталы мраат басармасы жне “аза АКСР-ны 10 жылдыы” атындаы мемлекеттік кпшілік кітапханасы атаран болатын.

20-шы жылдарды басындаы кеестік жаа интеллигенцияны ылыми зерттеулер тірегіндегі айтыс-тартыстары ызу идеологиялы мазмна ие болды. Шыыс халытарыны, соны ішінде азатарды рухани жаыруы мселесіне атысты айтыс-тартыстар р трлі дегейде, тіпті е бір “тыныш” делінген мдениет саласында, мысалы, халы н-кйіне де атысты жргізілді.

азастанды зерттеу оамыны отырыстарында траты трде халы аарту ісіні, денсаулы сатау, ксіби нер, дебиет, ылымны жадайы мен болашаы жайында баяндамалар тыдалып, те ызу талылаулар мен айтыстара айналатын. Тоталитарлы жйені анды шегеліне жол ашан 30-шы жылдара араанда, 20-шы жылдарды басын еркіндік, ке тыныстау жылдары деуге болады. Дл осы жылдары “Алашты” кшбасшыларына кешірім жасалан еді. “ырыз (аза) лкесін зерттеу” оамыны жмысы да (Орынбордаы), “ырыз мдениетін кркейтушілерді “Талап” оамыны (Ташкенттегі) ылыми-мдени ызметіні жандануы да осы кезеге дл келеді.

Ал, 30-шы жылдардаы азастанны тарих ылымы жайында ой толаса, аныына кз жеткізуде иынды тудыратын нрселер жетістігіміз кп пе, жоалтанымыз кп пе жне тарихты таласты мселелерінде, шыармашылы немесе келісімпаздыты, крес немесе ауытушылыты ай жаына шыанын дп басып айту иын. Бір жаынан аланда, осы кезеде жаа ылыми мекемелерді рылуы, алыптасуы жріп жатса, екінші жаынан лкетану ісіне ешбір себепсіз тосауыл ойылып, зіні бар ммкіндігін тауысып болмаан, толыанды жмыс істеп жатан азастанды зерттеу оамы жойылды, лкені ткен тарихын жан-жаты зерттеуге рандаумен атар, дл осы кезде алымдарды жне олармен ызметтес болан мемлекет немесе партия айраткерлерін жаппай ырып-жою басталды. Аса зор иындытармен жне аздаан таралыммен, ылыми трыдан шалалау болса да, аса нды мліметтер мен байаулара толы ебектер басылып шыты, бан керісінше, кпшілік ауым жиырма жылдан астам уаыта кітапханалар мен сауда срелерінен “халы жаулары” дегендерді шыармалары алынып тасталынуы себепті олармен танысу ыынан айырылды.

ХХ асырды бастапы кезін оамды санада лт-азатты идеяларыны кшейіп, лтты рухты оянуына трткі болан кезе деп айтуа болады. Бан йыты болан лтты мдениетті жанашырлары – аза зиялылары еді. лтты жаршысы болан аза баспасзін ашудан бастаан олар азатты идеяларын жалпылтты санаа айналдыру жолында ызмет етті. Кейін кеес кіметі орнааннан кейінгі лтты интеллигенцияны мдениет саласындаы ызметін азатты жолындаы кресті ерекше трі деп тсінген дрыс. Мндаы айтпа ойымыз, оамда объективтік-тарихи жадай алыптасан кезеде лтты зиялы ауымыны оамды сананы алыптастыруы арылы мірді белгілі бір арнаа баыттауа ммкіндігі болатындыы, ал аза елінде алыптасан мндай жадайды Ресей империясында жзеге асырылан азан революциясы баса арнаа брып, з ыпалына баындырып алды.

Жалпы ХІХ. аяы мен ХХ. басында орыс интеллигенциясыны идеологиясы мен саяси психологиясында лтты идеология басымдыта болмады. Орыс философы Н.А.Бердяев бл туралы мынаны айтады: “Дстрлі интеллигенттік санада айырымдылы, ділеттілік, халыты амы, халытар туыстыы сияты ндылытар болды, біра лемдік ндылытар дрежесінде ерекше орын алатын лтты ндылытар болмады” [1]. Бл берілген сипаттаманы аза интеллигенциясына ешбір атысы болмады. Отарлы езгіде болан елді интеллигенциясы идеологиясыны басты баыты – лт-азатты маынада болуы зады былыс еді. Оны лт зиялылары жасы тсінді. Осыан байланысты, Міржаып Дулатов 1923 жылы Ахмет Байтрсыновты 50-жылдыына арнап жазан мааласында мына бір ойын келтіреді: “Если пришлый элемент окажется в культурном отношении сильнее коренного населения, то со временем последнее должно быть поглощено первым. И наборот, если оба окажутся в равной мере культурными, тогда только они могут развиватся самостоятельно, существовать на одинаковых правах и сохранить национальный облик свои. Поэтому перед нами во всем своем величин вырастает вопрос о самостоятельном существовании киргизского народа. Для того, чтобы сохранить свою самостоятельность, нам необходимо всеми силами и средствами стремиться к просвещению и общей культуре; для этого мы обязаны первым долгом заняться развитием литературы на родном языке. Никогда не нужно забывать, что на самостоятельную жизнь вправе претендовать только тот народ, который говорит на своем языке и имеет свою литературу” [2].

Кеестік кезедегі азастандаы тарихи оиаларды мы былан заманында “ырыз (аза) лкесін зерттеу” оамы тірегіне топтасан ылыми-мдени топты, аза зиялыларыны ызметі мен осы оамны тарихына толамды зерттеу жргізіп, оны ркениеттілік негізде баалау азіргі кезені зекті мселелеріні бірі болып табылады.

Бл мселені жан–жаты, рі тере арастыру елімізді мдениет тарихын зерттеуге осылан белгілі дегейдегі лес болар еді.

Сондытан бізді диссертациямызды негізгі зерттеу нысанасына кейіннен “азастанды зерттеу оамы” деп аталан оамды бірлестікті рылуы мен ызметіні тарихы ттас бір мселе, рі ХХ асырды 20-30-шы жылдарында Республикада жзеге асырылан ке клемдегі мдени рылысты рамдас блігі ретінде арастырылан.

Зерттеу ж мысыны ма саты мен міндеттері. ырыз (аза) лкесін зерттеу оамыны рылуы мен ызметіні тарихын ты деректік материалдар негізінде жаа кзарас трысынан талдай отырып, оны Кеестік кезедегі азастандаы ылыми зерттеулерге бастама болан маызын ашып крсету – зерттеу жмысыны басты масаты болып табылады. Осыан орай зерттеу жмысыны алдына мынадай натылы міндеттер ойылып отыр:

— азастандаы азамат соысы аяталаннан кейінгі мраат ісіні, Академиялы орталыты ызметін жола оюа атысты абылданан шараларды анытау;

— ырыз (аза) лкесін зерттеу оамыны Орынборда рылуы мен оны ызметі, жарысына байланысты ола алан істері мен оны жзеге асуыны барысын талдау;

— азастанды зерттеу оамыны жергілікті блімшелеріні рылуын жне оларды ылыми-зерттеу, йымдастырушылы ызметіні баыттарын крсету;

— Ташкенттегі “ырыз (аза) мдениетін кркейтушілерді Талап оамыны” рылу тарихы мен ызметін зерттеу жне оны рамындаы болан аза зиялыларыны шыармашылы мрасын пайымдау;

— азастанды зерттеу оамыны елдегі лкетану, мражай жне кітапхана ісін жандандыру барысындаы іс-рекеттеріне талдау жасау;

— азастанды зерттеу оамыны аза ылымы мен аарту ісіне осан лесін баалау жне оны азіргі кездегі азастан ылымымен сабатастылыы жнінде ой орыту.

Та ырыпты зерттелу де гейі. азастанды зерттеу оамыны рылуы мен ызметіні тарихына атысты тікелей, арнайы зерттеулер жргізілмегенімен, оны ызметіне байланысты мліметтер мен зерттеулер 1920 жылдардан бастап азіргі кезге дейінгі жары крген ебектерде крініс тапан. Кеес кіметіні алашы жылдарындаы мемлекеттік маызды мселелерді бірі сулет пен нер туындыларын, тарихи ескерткіштерді зерттеу мен сатау болды. 1918 жылы РКФСР Халы комиссариаты елдегі бкіл материалды жне рухани ждігерлерді тізімдеу жайында декрет абылдады, ал 1919 жылы кне ескерткіштерді зерттеу, есепке алу жне алпына келтіру міндеті жктелген Материалды мдениет тарихыны мемлекеттік академиясы (ГАИМК) рылды. 1920 ж. Ташкентте Тркістан (кейіннен Орта Азиялы (Среднеазиатский) деп аталан) мражайлар ісі мен кне ескерткіштерді, нерді жне табиатты орау (Туркомстарис — Средазкомстарис) комитеті рылды. Осы кезенен бастап азастанны тарихи зерттеу нысанасына айналан р трлі елді мекендеріндегі археологиялы азба жмыстарыны нтижелері белгілі алымдар В.В. Бартольдті, П.П. Ивановты жне М.Е. Массонны ебектерінде ке трде баяндалды. Бл алымдарды ебектерінде ждігерлерді тгелдей сипаттамасы беріліп, олар жайында бар млімет толытай жинастырылды.

М.П. Грязнова мен Б.Н. Граковты жргізген ылыми зерттеулері ждігерлерді зерттеуді жаа жйесіні алыптасуында лкен маыза ие болды. Оларды 1926-1928 жылдары Батыс азастанда жргізген зерттеулері азастан территориясындаы ола дуіріні жоары дамыан мдени орталытарыны орнын ашуа ммкіндік берді [3].

Б.Н. Жданов пен С.С. Черниковты ізденістері де нтижелі болды [4]. Бл ебектерді негізгі баыттарын жоарыда аталан ылыми-зерттеу мекемелері айындады.

Кеестік кезедегі жас аза этнографиясыны бастаулары революцияа дейінгі шыыстанудан нр алып, 20 жылдарды басында алыптасу кезеіне ая басып, мынадай ылыми бірлестіктерге ара сйеді: Республиканы Халы аарту комиссариаты жанындаы академиялы орталы, Ресейді тайпалы рамын зерттеу комиссиясыны Сібір блімшесі (КИПС), КССРО Шыыс халытарыны лтты жне этникалы мдениетін ылыми-зерттеу институты, Орыс географиялы оамыны – Орынбордаы, Омбыдаы, Семейдегі, Ташкенттегі блімшелері. Бл мселе Б. Герасимовты, Х.И. Бисенов, Э.А. Масанов, С.Ш. Ахметоваларды ылыми-зерттеу ебектерінде жан-жаты арастырылан. Олар азастанды зерттеу оамыны лшеусіз ебек сііргенін айта келе, оны 1920 жылы рылуына белсенді трде атсалысандар белгілі лкетанушы алымдар. Диваев, П.А. Гра, А.Л. Мелков, И.В. Мелкова, С.М. Петров, А.А. Четыркина, А.П. Чулошников, Н.А. Чулошникова жне басалар деп атап крсетеді.

азатарды рухани мдениетін зерттеу, ылыми ірі баытыны алыптасуы мен дамуы крнекті алым бубкір Диваев есімімен тыыз байланысты. Ол е алашыларды бірі болып наты этнографиялы мліметтер негізінде халыты білімні этникалы ерекшелігі мен рылымына сипаттама берді [5].

азастанды зерттеу оамыны олдауына ие болан жмыстарды бірі ретінде белгілі нертанушы жне сазгер А.Затаевичті ебегін атап туіміз керек. Ол зіні ебегінде аза халыны 1000-нан астам н-кйлері мен уендерін жинатап, оан ылыми тсініктеме берді. Ал С.Д. Асфендияров, М. Тынышпаев, А.П. Чулошников, Г.Е. Грум-Гржимайло, А.Н. Бернштам,.О. Тожанов,.Х. Марлан жне таы басаларды зерттеулерінде этногенез жне этникалы тарих, аза этносыны ру-тайпалы рылымы, кшпенділердегі оамды-саяси атынастар жне т.б. мселелер ктеріліп, жан-жаты талдауа алынды.

. Жангелдин, О. Жандосов, П. Варламова, С. Сейфуллин, Т. Рыслов, О.Исаев, А.Асылбеков ебектерінде кеестік кезедегі саяси-экономикалы мірді сан ырлы салалары жайында нды мліметтер келтірілген [6].

1926 жылы рылан алашы азастанды жоары оу орны – азпедвузды директоры (САГУ-ды студенті) Т.К. Жргенов зіні маалаларында азастанда жоары оу орындарын ашу туралы наты сыныстар жасады. Ол е алдымен Алматыда азаты мемлекеттік университетін ашуды ажет деп санады. зіні кзарасыны дрыстыына наты мысалдар ретінде Ресей ылым Академиясыны жне М.В. Ломоносов атындаы Москва университетіні кейбір факультеттерінде алашы жылдары бір студенттен боланы жайында тарихи мліметтер келтірді.

20-жылдарды ортасына таманы осы тектес зерттеулерден І.абыловты ебегін ерекше атауа болады. Автор республикадаы халыа білім беру ісін тере баылауы барысында ондаы кемшіліктерді шынайы трде крсете білді. Сонымен атар азастан мдениеті мен ылымны аса зекті мселелері де оны ылыми маалаларына арау болды. Оны жарияланымдарында ктерілген мселелерді ауымы ке болды: аарту саласыны материалды-техникалы базасын жасау, мектептер салу, театрды дамыту, баспасз, кітап шыару ісі. Сонымен атар І. абылов азастанны “ескі интеллигенциясын” аза мдениеті мен ылымын дамытуа тарту ажеттігін баса айтты.

Кеестік кезедегі азастандаы ылыми мекемелерді алыптасуы сіресе, 20-30-жылдардаы ылыми-тарихи орталытарды рылу тарихы жнінде, Г.Д. Алексеев, Г.И. Желтова ебектерінде баяндалса, Орта Азия мен азастандаы осы жылдардаы тарихи-лкетануды тжірибесі жніндегі мліметтер Б.В. Лунинні ебегінде берілген [7]. Бл ебекте революцияа дейінгі ылыми-зерттеу мекемелеріні ізденістерінен бастап кеестік кезедегі жаа мекемелерді рылуы мен оларды ылыми-зерттеу баыттарына талдау жасалан. Соны ішінде ырыз (аза) лкесін зерттеу оамыны ызметіні жемісті боландыы айтылады.

азастан ылымыны дамуында революцияа дейінгі ылыми зерттеу мекемелері мен оамдарды лкен маызы бар екендігі жайында М.А. Асаинов, А. Сагдиев, Е.Ж. Улиханов, Б. Герасимов,. Пірманов, А. апаева ебектерінде крсетілген.

А.В. Миронов, Д. Святский, Л.В. Иванова, К. уезова,. Сапаралиев, А.К. Капышов, А.И. Сембаев жне т.б. зерттеулерінде кеес кіметі орнааннан кейінгі мдениет пен ылым саласындаы згерістер, кадр мселесі, мекемелер рылуыны тарихы р трлі дегейде зерттеу нысанасына алынан.

азастанды зерттеу оамыны ызметі жайындаы мліметтер Х.И. Бисеновты, Р.Б. Слейменовты, М.Х. Асылбеков, Н. лімбаев, А.Б. Галиев, З.О. Дкенбаева, Ж.Б. шірбекова, В.К. Кайрханова. Ахметов, А.С. Мсаалиева зерттеулерінде берілген [8].

ылыми-зерттеу орталытары мен маман-тарихшыларды алыптасуы мселесі – І.М. озыбаев, Б.А. Тлепбаев, В.К. Янулов ебектерінде жан-жаты арастырылса, ал біз арастырып отыран кезедегі аза зиялылары туралы мол малматтарды К. Нрпейіс, Х. Абжанов, М. ойгелдиевті ылыми іргелі ебектерінен алуа болады [9].

арастырылып отыран кезедегі азастандаы лкетану ісі, мражай ызметі жне р трлі оамды йымдарды, соны ішінде, ырыз лкесін зерттеу оамыны тарихы С. Ахметованы ебегінде біршама нды мліметтер негізінде арастырылып, талданан. Соан арамастан, ырыз (аза) лкесін зерттеу оамына атысты кптеген мліметтер назардан тыс алан жне оны ызметіне жасалан талдау жйеленбеген. Біра бл ебек бізді арастырып отыран таырыбымыза атысты мол малмат береді. Мемлекеттік бадарлама бойынша мраат орларында деректермен жмыс жасаан Д. амзабеклыны кітабында азастанды зерттеу оамы атарында жне Ташкентте рылан аза мдениетін кркейтушілерді “Талап” оамы мшелері жайында, оамны ызметі мен шыармашылы ылыми мралары жайында нды мліметтер келтірілген [10]. Жоарыда сз болан тарихнамалы шолу азастанды зерттеу оамыны тарихын жеке ылыми таырып ретінде арастыру ажет екендігін крсетеді.

Зерттеу ж мысыны деректік к зі ретінде мраатты жаттарды, баспасз материалдарыны, жинаты жаттарды, деректерді мліметтері кеінен ылыми айналыма тартылды.

азастан Республикасыны Орталы мемлекеттік мраатыны 693-ші орыны 1-ші тізбесінде азАКСР-ны Халы аарту комиссариаты жанындаы азастанды зерттеу оамыны 1920-1936 жылдар арасындаы жинаталан мліметтері берілген. Ал екінші тізбедегі мліметтер оры 1921 жылдан 1941 жыла дейін созылан. Сондытан да бл ор бізді диссертациялы жмысымызды негізгі дерек кзін рады.

Мліметтерді басым блігін ырыз (аза) лкесін зерттеу оамыны отырысында аралан мселелер райды: соны ішінде, оамны жарысыны жобасы, оан енгізілген тзетулер мен абылдануы, оам мшелеріні тізімі, аржыландыру кзі, блімдеріні есебі берілген.

Бл ордаы аса ызыты мліметтер атарына Ташкентте рылан “ырыз (аза) мдениетін кркейтушілерді “Талап” оамына” атысты жаттарды жатызуа болады. оамны ызметіне атысты хаттамаларда оны жарысы, рамы, бадарламасы жне блімшелеріні жмысы крсетілген. Кптеген мліметтер бл оамны аз ана уаыт ішінде аза мдениеті мен ылымыны дамуына мол лес осанын крсетеді.

Осы мраатты 81 орында (ырыз (аза) АКСР Халы аарту комиссариаты деп аталатын) Академиялы орталыты рылуы, ыроу аархалкомы (Кирнаркомпрос) жанындаы ылыми комиссия ызметі, осы оамны кітапханасы, мражайы жне т.б. деректер саталан. Зерттеу жмысымызда бл жаттар молынан пайдаланылды.

Келесі бір мліметтер кзін 921 ор — (ырыз (аза) лкесін басару жніндегі скери революциялы комитетіні халыа білім беру блімі деп аталатын) береді. Бл орда азастанды зерттеу оамыны жарысыны кейінгі нсасы берілген.

азастан Республикасыны Президенті мраатыны 141 орындаы — (РК(б)П-ны аза лкелік партия комитеті) жаттары деректік мліметтер берді.

азастан Республикасы Орталы ылыми кітапханасы, азастан Республикасыны лтты кітапханасы, л-Фараби атындаы азМУ-ды кпшілік кітапханасы жне збекстан Республикасыны Мемлекеттік орталы мраатыны кітапхана орларынан таырыпа байланысты ылыми зерттеулер, мерзімдік баспасз деректері (Мысалы, “А жол”, “Ебекші аза”, “Сарыара” т.б.) пайдаланылып, молынан олданыса тсті. аза зиялыларыны халы арасындаы белсенді жмысыны жаршысы болан бл газеттерде сол кездегі зекті деген мселелер ктерілген. “Ебекші аза” газетіні беттерінде халы аарту ісі, аза тіліні жадайы, мдениет мселелері ктеріліп, азастанды зерттеу оамына атысты деректер, “Талап” оамы жайында, “аза білімпаздары” съезінде аралан мселелер арастырылды. Ал “А жол” газетінде “Талапты” рылуы, жарысы жарияланса, “ркенде” “Аланы” бадарламасы берілді.

лкетануа байланысты мліметтерді (“Краеведение”, “Советское краеведение”, “Известия ЦКБ” (Центр. Бюро краев.), “Известия Средазкомстарис”) траты шыып тран басылымдардан алды. Сонымен атар біраз деректерді арнайы жатты жинатардан арастырды.

Зерттеу ж мысыны ылыми жа алы ы ала ойылан міндетті зектілігінен, тарихнамалы зерттеулерден, яни ырыз (аза) лкесін зерттеу (кейіннен азастанды зерттеу) оамыны осы уаыта дейін рылуы мен ызметіні тарихы арнайы таырып ретінде шынайы трыдан зерттелмеуінен туындайды.

Диссертацияны басты ылыми жаалыы – мселені кешенді трде зерттелуі. Зерттеу жмысыны негізіне – азастанды зерттеу оамыны рылуы мен ызметіні тарихы ылыми негізде талдауа алынуы, мраатты орлардаы кптеген жаттар бірінші рет зерттеліп, оны басым блігі ылыми айналыма алаш енгізіліп отыр. Зерттеу жмысыны ылыми жаалытарына тмендегілерді жатызуа болады:

— ырыз (аза) лкесін зерттеу оамыны рылуыны Орынборлы, ызылордалы жне Алматылы кезедеріні алаш рет наты, рі деректік негізде баяндалуы;

— азастанды зерттеу оамыны мшелеріні тізіміні, басарма рамыны, жарысы мтініні жне аржыландыру кздеріні алаш рет натылы мраатты деректер негізінде аныталуы;

— оамны ылыми-зерттеу жмыстарыны негізгі баыттарыны, секциялы зерттеу мектептерін алыптастыру ісіні ртрлі талылаулар мен оылан дрістер мазмныны сапалы дрежесіні аныталуы;

— Ташкенттегі “ырыз (аза) мдениетін кркейтушілерді “Талап” оамыны” рылуы мен ызметіні мраат деректері арылы талданандыы;

— лтты интеллигенцияны кеестік кезедегі алыптасуындаы азастанды зерттеу оамыны алатын орныны айындаландыы;

— азастандаы Кеес кіметіні 20-30-шы жылдарындаы мражай, мраат, кітапхана істеріні алыптасуындаы азастанды зерттеу оамыны маызыны деректер арылы длелденуі.

Зерттеу ж мысыны негізгі нысаны — ырыз (аза) лкесін зерттеу оамы. Натылап айтанда диссертацияда зерттеуге алынан йымдар: “ырыз (аза) мдениетін кркейтушілерді “Талап” оамы”, сол сияты оны Оралдаы, Амола, Атбе, араалпастан, Ккшетау, ызылжар (Петропавлск), останай жне Жетісу (Алматы) блімшелері. Зерттеуді субъектілері – оамны траасы, басарма мшелері, атардаы мшелері мен ызметкерлері, партия жне мемлекет айраткерлері, алымдар т.б.

Та ырыпты хронологиялы ше бері мен территориялы амту айма ы. Диссертацияны аралып отыран таырыбына сйкес оны амтылу аймаы мен уаыты аныталды. Тркістан АКСР жне ырыз (аза) АКСР территориясындаы азастанды зерттеу оамыны ызметі, оны рылан 1920 жылдардан бастап, ол таратылан 30-шы жылдарды екінші жартысына дейінгі кезе амтылды.

Зерттеу ж мысыны методологиялы негізі мен зерттеу дістері. Зерттеу жмысын жазу барысында соы жылдары Отанды тарих ылымында болып жатан тбегейлі згерістерді негізге алды. Танымды ммкіндіктерді кееюуі зерттеу негізіне тарихи-мдени, ркениеттілік тсілді олдануа жол ашты. рбір ркениетті зіндік ерекшеліктерін тану, оны бірттастыы, зіне тн мнге ие траты жйесі, мірлік философиясы, ндылытар жйесі жне тарихи-мдени дстрлері, соан сйкестендірілген халытарды, жеке адамны мірі, леуметтік жне саяси институттары, лтты басымдылыа ие станымдар мен ндылытарын нерлым тере танып білуге деген мтылыстара жетелеуге келеді. Міне, осындай тсілдерді пайдалануды арасында зерттеу кздеріні нерлым тиімді баыттара бет бруына жол ашты. Атап айтанда, зерттелуге алынан кезедегі оиалар мен мліметтер кешенді трде сол дуірмен байланыстырылып, лтты басымдылытар мен ндылытар трысынан арастырылып, соны негізінде оны мні, негізгі аымдарыны баыты жне оамды-саяси, леуметтік-экономикалы жне халыты рухани міріндегі алатын маызды зерттеуді зегіне айналды.

Зерттеу жмысыны методологиялы негізі мен тырнамалы станымдарын алыптастыруда азастан Республикасыны Президенті Нрслтан Назарбаевты азастан халына (18 апан 2005 жыл) Жолдауындаы “ылым халыа ызмет етуі керек” деген сзі басшылыа алынды. Сонымен атар Орталы Азия мен азастан ркениетіне атысты теориялы дниетаным, аза халыны менталитетіндегі басты станымдар, лтты туелсіздікті даму стратегиясы, кеестік кезедегі отаршылды-империялы ысымнан арылу, тапты-партиялы діс-тсілдерден бас тарту – зерттеу жмысыны негізіне алынып, азастанды зерттеу оамыны ызметтік ортасыны шынайы бейнесін жасау арылы, тарихи-салыстырмалы, азіргі заман трінен баа беруді шынайылыына ол жеткізуге ммкіндік берерлік тсілге жгіндік.

Міне, сондытан зерттеу барысында жаа баыттаы ылыми ой-пікірлер мен тжырымдар, жаа тарихи кзарастар трысынан жазылан зерттеулер басшылыа алынды. Диссертациялы зерттеуді методологиялы жне теориялы негізін диалектикалы тарихи даму задылытары мен жйелілік дістері арылы бердік. Сонымен атар тарихилы, ркениеттілік пен тарихи станымдар мен концептуальды ережелер, танымды теория негіздері алынды.

Зерттеу ж мысыны ор ау а сынылатын т жырымдары.

— 1920-1936 жж.аралыындаы азАКСР Халы аарту комиссариаты жанындаы азастанды зерттеу оамыны рылуы мен ызметіні тарихын мраат жаттарын алаш рет ылыми айналыма енгізу арылы оны тарих шін маызды екендігін крсету;

оамны ылыми-зерттеу жмыстарына, «Талап» оамыны ызметіне атысан мемлекет пен оам айраткерлеріні белсенді рекеттеріне ылыми трыдан баа беру;
Осы оамны кпшілік кітапханалар мен мражай жне лкетану істерін йымдастыруа мрынды боландыын наты мраат деректері арылы айынап, оны нтижелері туралы зіндік тжырымдар жасау.

Зерттеу ж мысыны ылыми ж не олданбалы ндылы ы. сынылып отырылан диссертация – кеестік кезені 20-30-шы жылдарындаы азастандаы алашы ылыми-зерттеу, аартушылы мекемелеріні оамды негізде рылуы мен ызметіні тарихына атысты арнайы зерттеу ретінде оны теориялы жне методологиялы негізін жасауа ммкіндік беретін ылыми ебек.

Зерттеу барысында келтірілген мліметтер мен жасалан тжырымдар азастан тарихын жете тануа, ынуа ерекше мн беретін кпшілік оырмандарды да ткенімізді жааша саралауына септігін тигізеді. Оларды азастан тарихын танып-білгісі келетіндерге, тарихшы мамандара, жоары оу орындарыны аспиранттары мен магистранттарына, тарих факультетінде дріс алатын болаша зерттеушілерге арнайы курс жне семинар сабатары ретінде пайдалануа болады.

Зерттеу ж мысыны сыннан туі. Диссертациялы зерттеу жмысыны негізгі тжырымдамалары бес халыаралы ылыми-практикалы конференцияларда баяндалды. Зерттеу таырыбыны мазмнына сйкес трт ылыми маала жоары аттестациялы комитетті тізіміне енген журналдарда жары кріп, сыннан ткен. Диссертациялы жмыс Ш.Ш.Улиханов атындаы Тарих жне этнология институтыны азастанны кеестік кезе тарихы блімінде дайындалып, талыланды жне орауа сынылды.

Диссертацияны рылымы. Зерттеу жмысы анытамалы-терминдік жне ысаран сздер тсініктемелерінен, кіріспеден, райсысы екі блімнен ралан ш тараудан жне орытындыдан, пайдаланан деректер тізімі мен осымшалардан трады.

Ж МЫСТЫ НЕГІЗГІ МАЗМ НЫ

Кіріспеде зерттеу жмысыны зектілігі негізделіп, масаттары мен міндеттері, дістемелік негізі, ылыми жаалыы мен олданбалы маызы айындалып, мселені зерттелу дрежесіне талдау жасалады жне пайдаланылан деректерге сипаттама беріледі.

« аза станда о амды негізде рыл ан ылыми йымдар» деп аталатын бірінші тарауда аза АКСР Халы аарту комиссариаты жанындаы азастанды зерттеу оамыны рылуы мен ызметіні тарихы жне оны ызметіні басты баыттарыны аныталуы, азастанды зерттеу оамыны ылыми — аартушылы іс-рекетіні нтижелері жан-жаты талдана баяндалады.

Патшалы Ресейді отарлы билігі кезінде Ресей географиялы оамыны бір-екі блімшелерінен баса, статистикалы комитет жне жекелеген ылыми оамдармен атар 1907 жылы рылан Атбе облысындаы Темір тжірибе алаы, 1912 жылы рылан останай облысындаы Львов тжірибе алаы, 1913 жылы ашылан Красноводская тжірибе станциясы жне 1914 жылдан бастап жмыс істей бастаан Семей тжірибе станциясы сияты трт ауылшаруашылы тжірибе мекемелері болды. Сонымен атар Орыс географиялы оамыны блімшелері Орынбор, Семейде рылса, ал Верныйда “Тркістан археология уесойларыны йірмесі” мен баса да ерікті оамдар мен йірмелер болды. Бл йірмелер мен блімшелер жне тжірибе мекемелерінен баса азастанны территориясында жекелеген алымдар йымдастыран маршрутты экспедициялар зерттеулер жргізді. Революцияа дейінгі кезеде азастанны табии байлыы мен тарихын зерттеу кбінесе лкені отарлау масатына атысты ана жргізілді. Кеестік кезедегі азастанда ылыми зерттеулерді білімні р саласына маманданан алымдар, ылыми мекемелер, зертханалар, ылыми кітапханалар млдем болмауына байланысты басынан бастауа тура келді.

азастанны бкіл территориясын амтыан азамат соысы ш жыла созылды жне елді экономикасыны лдырауы, егінні шыпай алуы мен 1921 жылы жт ашаршылыа алып келді. Бны брі ылыми саланы дамуына кері серін тигізді. Соан арамастан Кеес кіметі ылымды дамытуа кп кш салды.

1920 жылды 7 ыркйегінде В.П. Добров, Д.Н. Кашкаров жне Н.Л. Корженевскийлер ботаникалы, зоологиялы жне жалпы географиялы зерттеулер жргізу шін Мойынм шлін кесіп тіп, Бетпадалада ботаникалы зерттеу жне Шымкент уезінде географиялы барлау жмыстарын ола алды.

азастанда орталыта жабдыталан бірнеше экспедициялар жмыс істеді. 1920 жылдан бастап академик И.М. Губкин Орал-Ембі мнайлы аудандарын зерттесе, ал араанды кмір бассейініндегі кмір орыны млшерін анытауда А.А. Гапеев бастаан экспедиция жмыс жргізді.

азастанны табиаты мен тарихын зерттеумен ерікті ылыми оамдар айналысты. Оларды атарына Орыс географиялы оамыны Орынбор, Омбы, Семей, Верный, Ташкенттегі блімдері мен блімшелері, Ташкент аласындаы Тркістанны археология уесойлары йірмесі жне баса да біратар йымдарды атауымыза болады. Сондай-а, ке байта азастан территориясы Ресей ылым Академиясыны географиялы оамы жне патша кіметіні ртрлі мекемелері, соны ішінде скери министрлікті жасатаан экспедицияларыны нысанасына да айналды.

Кеес кіметі орнааннан кейін азастандаы алашы ылыми-зерттеу мекемесін ру туралы шараны ола алан ырыз скери комиссариатыны (Кирвоенкоматты) штабы болды. лкедегі азамат соысыны оты ршіп транына арамастан, 1919 жылды желтосанында штаб бастыы А.Н. Турскийді сынысымен жне олдауымен тарихи-статистикалы блім рылып, бар-жоы жарты жыл ана жмыс істеді. Аз мерзімні ішінде блім аса маызды жмыстар тындырды. Бл блімде тарих, этнография жне табии-географиялы секциялар жмыс жасады.

Тарихи-статистикалы блімі кейіннен ырревкомны халы аарту бліміні ылыми комиссиясы болып рылса, біршама уаыттан со Аарту халкоматыны ылыми бліміне, соынан Аарту халкомыны академиялы орталыы ретінде айта рылды. Осы Академиялы орталытан жеке блімше ретінде “ырыз лкесін зерттеу оамы” блініп шыты.

1920 жылды азан айында аза АКСР мен Халы аарту комиссариаты рылып, ылыма, дебиет пен нерге, мражай мен мраата атысты мселелерді осы комиссариатты ішінде рылан ылыми блім басшылыа алды. Осы жылы (1920 ж. – С.А.) Халы аарту ызметкерлеріні съезі ткізіліп, Ахмет Байтрсынов аарту саласыны наты міндеттерін атап, оны іске асыру тетіктерін натылап берді.

Ахмет Байтрсынов 1921 жылы рылан Академиялы орталыты жанынан халы поэзиясыны, музыкасыны лгілерін жне этнографиялы мліметтерді жинау жнінде арнаулы комиссия рады. Комиссия руда азастанды зерттеу оамы да лкен лес осты. Осы аталан істерге сол кездегі республикадаы белгілі тарихшылар, музыка мен фольклорды білгірлері –. Диваев, А.П. Чулошников, А.В. Затаевич, А.Д. Кастальский, Н.Н. Миронов, А.Л. Мелков, Н.В. Мелкова, А.А. Четыркина сияты т.б. оыан зиялы ауым тартылды. Бл комиссия жмысымен атар испарттар (партия тарихы) мен 20-жылдары ірі алаларда, облыстар мен лтты республикаларда рылан жергілікті испарт бюролары (партия тарихы бюролары) Коммунистік партия мен азан революциясы тарихын жинастыру жне осы таырыптаы ылыми зерттеу мен материалдарды басып шыарумен айналысты.

1921 жылды желтосанынан испарт РКП(б) Орталы Комитетіні рылымына блім ретінде кіретін болды. Испартты блімдері 1921-1923 жылдары бкіл ел клемінде барлы республика, облыстарда рылды.

1920-жылдарды бірінші жартысындаы лкені ылыми мірінде басты рл атаран ерікті ылыми оамдар еді. азастанда азан революциясынан кейін рылан ерікті оамдарды бірі: ылыми блімнен зіндік жеке рылым ретінде блініп шыан “ырыз лкесін зерттеу оамы” болды. Оны руа тарихшы-лкетанушы А.П. Чулошников, Орынбор лкесіні байыры зерттеушісі, брыны Орынбор мрааты комиссиясыны рметті мшесі А.П. Гра, тарихшы-этнограф.. Диваев, С.М. Петров, А.Л. Мелков, И.В. Мелкова, А.А. Четыркина, И.М. Расторгуев, Н.А. Чулошникова, топыратанушы-биологтар Л.П. Лошкарев, М.И. Рожанец, К.К. Саковский, В.Е. Тележников жне басалар белсенділік танытты. рылтайшы мшелеріні атарында аз ОАК (КазЦИК) траасы С. Медешев, Казвоенкомат штабыны бастыы А.Н. Турский де бар еді [11].

ылыми комиссия оам рылмай трып, оан мше болатындарды тізімін жасады. 1920 жылды 23 ыркйегінде ылыми комиссияны бйрыы бойынша оама 35 адам лайыты деп шешіліп, оны рамына ылым жне аарту салаларында ебек етіп жрген азаматтар енгізілді.

оамны жарысы бойынша ш ірі тарихи-археологиялы, этнографиялы жне географиялы блімдер рылды. Тарихи-археологиялы блімге 24 адам, оны ішінде аза зиялыларынан.Бкейханов, Б.аратаевтар мше болса, этнографиялы блімге 30 адам, ал географиялы блімге 17 адам мше болан.

азастанды зерттеу оамыны бастапы он екі жылын орналасан жеріне ана емес, рекет ету сипатына арай Орынборлы (1920-1925 жылдар), ызылордалы (1925-1929 жылдар) жне Алматылы (1929-1932 жылдар) деп ш кезеге блуге болады.

аза АКСР-ні 1921 жылы Бас мраатыны рылуы, 1922 жылы Республиканы Орталы мрааты деп згертілуі мраат материалдарыны ауымды орын жинатауа, деуге, орталытандыру жне жйелеу жмысына бастама беріп, лкені тарихын зерттеуде жергілікті лкетанушылар мен ылыми ызметкерлерге кмек болды. азастанды зерттеу оамы зіні жмысын Бас мраат пен Бас мражаймен тыыз байланыста жргізді. Олар ылыми блімні, кейіннен Халы аарту комиссариаты Академиялы орталыыны басшылыында болды. оамны траасы 1922 жылы Халы аарту комиссариатыны Академиялы орталыыны коллегиясы мен орталы лкетану мражайы кеесіні рамына енді, ал мражайды мегерушісі оам басармасыны рамына кіргізілді. Мраат ісіне жоары оу орындарыны студенттерді кмектесті.

1923 жылы Амола, Атбе, Бкейде, останай мен Орал губернияларында облысты мрааттар рылды.

Республиканы территориясында 20-жылдары рылан физика-медициналы, ылыми-педагогикалы, осы жылы з ызметін жандандыран Орыс географиялы оамыны Семей жне Жетісу блімшелері жне таы басаларды іс-рекетімен салыстыранда, республиканы білікті ылыми кштері бас осан азастанды зерттеу оамыны ызметі аса жемісті болды.

Сонымен, 20 жылдарды басында ырыз (аза–С.А.) лкесін зерттеу оамы рылып, зіні масаты мен негізгі міндеттерін анытааннан кейін, жер-жерлерде з блімшелерін рып, кітапхана жне мраат орындарын ашуа атсалысты. ылыми зерттеу, аартушылы, мдени жне лкетанушылы баыттарда жмыстар жргізді. Алда жзеге асатын игі шараларды талылаулардан ткізді.

оам 1923-1924 жылдар аралыында бірнеше игі шараларды жзеге асырды. Атап айтса, біріншіден траты трде баспалармен айырбас жасау шін мекемелер мен жеке тлаларды тізімін жасап, осы тізімдер бойынша оамны “Ебектерін” жіберді, екіншіден аза лкесін зерттеу оамыны Бкей ордасы блімшесімен байланыс орнатты, шіншіден, аза КСР Орталы лкелік ылыми мражайымен тыыз байланыста болу шін мражай мегерушісі оам Басармасы рамына енгізілді, тртіншіден, КСР Халы комиссариаты мен оамны ызметі арасындаы байланысты ныайту жне алымдарды азастанды зерттеу оамы айналасында топтастыру шін наты адамдар жасалды, бесіншіден, Орынбор Губерниялы халыты оыту бліміні (ГубОНО) крнекі ралдар мражайымен траты байланыс орнатты.

Басарманы келесі бір атаран маызды ісі – оамны “Ебектерін” баспадан шыаруа аржы іздестіру болды. Бл салада мынадай нтижелерге ол жеткізді: 1) Затаевич жинатап жазып алан азатарды 1000 леі енгізілген “Ебекті” ІV-басылымыны шыарылымына ырыз (аза) Халы аарту комиссариатыны лкелік орынан 6048 сом аржыны толыымен оамны арамаына берілуіне кш салынды. 2) “Ебектерді” VІ шыарылымыны баспа шыынын теуге ырыз (аза) Жер Халкомы (Кирнаркомзем) мен Мемлекеттік баспа (Госиздат) атысты.

Баспа ісін дрыс жола ою шін Басарма оам мшелері арасынан ерекше редакциялы комиссия рды. Сол жылдары ебек мектептеріні (трудовые школы) жаа бадарламаа кшуіне байланысты оам олардаы оу ісін лкетанушылыпен штастыру шін біратар жмыстар атарды. азастанды зерттеу оамы осы ебек мектептерінде лкетану блімін ру шін рамы 3 адамнан тратын ерекше комиссия рып, лкетану материалдарын мектепті лкетану бадарламасымен сйкестендіріп, лкетану ісіне малімдер мен оушыларды тартуды міндеттеді.

1923-1924 жылдары оамны тарих жне этнология блімі табысты ебек етті. “Ебекті” бірінші басылымында А.П. Чулошниковты “аза-ырыз халыны баса да тркі тайпаларымен тадырлас тарихы” деген ебегі жарияланса, ал томны екінші басылымында И.М. Крашенниковті “ырыз лкесіні сімдік абаты (карталарымен жне суреттерімен)”, С.Е. Рожанец-Кучеровскаяны “Семей губерниясы сімдіктері. 1 блім. Зерттелу тарихы”, П.А. Воронцовскийді “Acrіdodea биологиясына” жне “са хабарлары”, А.Ф. Рязановты “Хиуалытарды 1818 жылы ырыз даласына шабуылы”, Гр. Сербариновты “Исатай Тайманов (1737-1738 жылдардаы Бкей ордасындаы халы озалысыны очеркі)”, А.Л. Мелков “ырыз этнографиясы бойынша материалдар” мен ырыз лкесін зерттеу оамыны 1923 жыла арналан есебі жарияланды.

М. Дулатов, Т. Шонанов жне М.Д. Жолдыбаев сынды зиялылар Халы аарту комиссариатыны ылыми Кеесінде жмыс істей жріп, бірнеше ебектерін жариялады. Мселен, М. Дулатов аза тілінде ш блімнен тратын есеп кітабын растырып, “ырыз (аза — С.А.) тарихын” жазып шыса, М.Д. Жолдыбаев аза тіліне Коваленконы “Политграмотасын”, К. Марксті “Коммунистік манифесін”, Л. Троцкийді “Октябрь революциясы” жне Бухаринні “Тарихи материализм теориясы” сияты ебектерін аударды. Ал Т. Шонанов аза тілінде “ырыздардаы (аза) жер мселесіні тарихы очеркі” атты кітабын жазды.

Геолог К.В.Поляков Ор уезіндегі Суанды пен умау зендері бойындаы алтынды аудандарды зерттеп, алтын кварцты, диабаз, гранит жне сланецті абаттарымен атар жатандыын анытады жне ол КСРО-ны тау-кен ндірісі мен пайдалы азбалары жайында очерк жазды, КСРО-ні пайдалы азбаларыны картасын жасау ісін ола алса, ал топыратанушы М.И. Рожанец Е.М. Овсянниковамен біріге отырып, Ор уезіні Орал-Тобыл суайрыыны аймаындаы топыра рамын зерттеді.

азастанды зерттеу оамыны жмысына белсенді атсалысандарды бірі, Кеестік азастандаы мдениет пен тарих ылымында зіндік орны бар Санжар Жафарлы Асфендияров (1889-1937) болды. Ол азастан тарихын дайындауа зор ебек сіірді [12].

1921 жылды азан айынан бастап аза-ырыз Білім Комиссиясыны траалыына Халел Досмхамедов таайындалады. Білім Комиссиясыны басшысы ретінде Х.Досмхамедов бірден аза-ырыз мектептері мен жоары оу орындарында оылатын пндерді бадарламасын жасауа, трлі саладаы оулы кітаптар жазуа, ылыми терминалогияны алыптастыру, халы ауыз дебиетіні лгілерін жинап, жйелеу, бастыру жмыстарына белсенді трде ат салысты.

1921 жылды зінде Білім Комиссиясы А. Байтрсыновты “ліппе”, “Баяншы”, “Тіл-ралы” (1 жне 2 блімдерін), Міржаып Дулатлыны “Оу ралы”, “Есеп ралы”, Иса Тотыбайлыны “Жалпы жаырапия”, “Тркістан жаырапиясы”, Халел Досмхамедлыны “Табиат тану”, “Жануарлар” (1 блім) атты кітаптарын баспаа тапсырды.

1921 жылдары Білім Комиссиясы баспаа дайындалан бубкір Диваевты “Бекет батыр ”, “Мырза Едіге”, “Алпамыс”, “Нріклы Шора”, “Шора батыр”, “обыланды”, “Тарту” жинаын, Слтанбек ожанлыны “Арифметика” (1 блім), К. Жленлыны “Арифметика” (2 блім), Х. Досмхамедлыны “Жануарлар” (2 блім), “Адамны тн тірлігі”, Табынбайлыны “Педагогика”, “аза тіліні тсіндірме сздігі”, “ыз Жібек”, “Кенесары — Наурызбай”,. Бкейхановты “Слтан Кенесары тарихына осымша материал” (орыс тілінде), “Абай ледеріні тадамалы жинаын” (Алы сз, тсініктемелерімен) жеке–жеке кітап ылып шыарды. Оны сыртында азаты халы ндерін нотаа тсіру, мектепте тілетін пндерді бадарламасын, аза тіліндегі тыш жаырапиялы карталар, кнтізбелер шыару, азаша–орысша, орысша–азаша екі тілдік сздікті тзілуі, ылыми конференцияларда баяндама жасау, ысасы, мдени–рухани мірдегі жаалы біткенні брінен Білім Комиссиясы мен азастанды зерттеу оамы шет алмайтын.

М. Тынышпаев аза даласында орын алан далалы ркениет пен алалы трмыс-тіршілікті, мал шаруашылыы мен егіншілік мдениетті араатынасын зерттеу объектісі ете білді.

азастанды зерттеу оамы сонымен атар, мдениетті таралу ошаыны бірі болды. аза халыны салт-дстрін жне этнографиясын, мдениеті мен тарихын зерттей отыра, оам мшелері жергілікті жерлерде баралы мдени шаралар ткізді, дрістер оыды, баяндамалар жасады, кітапханалар, экспонаттар жинастырып мражайлар ашты, кне ескерткіштер мен нер туындыларын алпына келтіріп, сатауды жола ойды.

азастанды зерттеу оамы аясында аза зиялыларыны топтасуы мен алыптасуы орын алды. ылыми жне мдени-аарту саласындаы маман кадрларды алыптасуына, оулытар мен оу ралдарыны дайындалуына сер етті. Оны ызметі азастан республикасыны алыптасу кезеіндегі иыншылытармен атар жрсе де, сол кез шін зор маызы бар істерді оам мшелері мойымастан атара білді.

“ аза станды зерттеу о амы б лімшелеріні рылуы мен ызметіні тарихы” деп аталатын екінші тарауда жергілікті жерлердегі блімшелерді рылуы мен оларды ызметіні баыттары жне аза мдениетін кркейтушілерді «Талап» оамы турасында арастырылады.

азастанды зерттеу оамыны блімшелері Оралдан баса Семей, Алматы, Амола, останай, Шымкент, скемен жне баса да алаларда рылып, табысты жмыс жргізді.

Алашы рылан блімшелерді бірі Оралда ы б лімшесі болды. Бл блімше 1921 жылды апанында рылып, рамында 52 мшесі болды. Блімшені рамындаы мшелерді кпшілігі губернияны жауапты ызметтерін атаран.

Орал блімшесіні ызметі 1925 жылдан бастап жандана тсіп, сауатсыздыпен крес, социалистік мдениетті насихаттау, ылыми кадрлар дайындау жне т.б. міндеттерді абыройлы атарды.

азастанды зерттеу оамыны рылуымен атар Орыс географиялы оамыны Батыс-Сібір бліміні Семейдегі б лімшесі з ызметін айта жандандыран болатын. Блімшені арамаында табысты трде жмыс істеп жатан мражай, 13 мы томды амтыан кітапхана, ауа райын (метеорологиялы) болжайтын зертханасы болды. Блімшені ылымы зерттеу жмыстарыны нтижелері аза Халы аарту Комиссариатыны блген аржысына шыарылан “Хабаршы” журналыны он тртінші шыарылымына (алдыысы 1919 жылы шыан –А.С.) басылды. Блімше Семей губерниясын аудандастыру ісіне де ат салысты жне “Семей лкесіні географиялы шолуы” анытамасын растырды.

азастанды зерттеу оамы аясында жмыс істеген Семей блімшесі сол кезді зінде елге танымал болды. Кптеген оамды шараларды йымдастыруа жне жзеге асыруа блімшені траасы В.Г. Герасимов, оны орынбасары М.О. уезов, мшелері Ж.Т. Шанин, Ш.А. Айманов, А.Ф. Шубин, А.А. Адрионов, Н.Я. Коншин жне т.б. кп кш жмсады. 1902-1927 жылдар аралыында Семей блімінде 700-ден астам адам мше болып, оларды ішінде рметті мшелікке 9 адам ткен, ал наыз мшелері 600, алан 100 адам ызметкерлер болды. 1927 жылды 1 атарына арай блімде 102 мше тіркелген, оларды 6-уы рметті, 72-сі наыз жне 21-і жай ызметкер болды [13].

азастанды зерттеу оамыны Сырдария б лімшесі 1926 жылды суірінде рылды. Негізінде бл блімшені ру ісі азан ткерісіні алашы жылдарында туындаан еді. Блімше траасы болып Сырдария губерниясындаы кне ескерткіштерді, нер туындыларын, табиатты сатауды кілетті ызметкері Б.П. Тризна, орынбасарлыына губерниялы мражай мегерушісі П.К. Шпота сайланса, ал хатшылыын Губ. білім жоарылату блімі ылыми ызметкері П.Г. Афанасьев, азнашылы ызметті оу блімі инспекторы В.А. Агеев атарды.

1926 жылды 1-ші азанынан бастап блім азастанды зерттеу оамыны Сырдария блімі деп атала бастады. Сырдария бліміні ызметі кеестік кезедегі Тркімен КСР ылым академиясыны академигі болан археолог жне тарихшы-шыыстанушы М.Е. Массонны атымен тыыз байланысты. Ол 1926-1927 жылдары улие-Ата, Фрунзе, Алматы алаларыны аймаында археологиялы зерттеулер жргізіп, Сырдария блімінде рметті мше атаына ие болды. 1928 жылды 1 азанына арай оамны блімшесінде 40 наты жне 3 рметті мше болды.

А мола губерниясыны жергілікті лкені зерттеу о амыны б лімшесіні ызметі Петропавлда кеестік ызметкерлерді бір тобыны бастамасымен 1923 жылы рылды. Олар бастапыда здерін “ылыми-техникалы” деп, кейіннен жергілікті лкені зерттеу оамы деп атады.

1923 жылды 20 желтосанында Амола губисполкомы зерттеу оам блімшесіні жарысы мен рылтайшыларыны тізімін бекітті. Бл блім ырыз (аза) лкесін зерттеу оамыны Пенза, Пермь, Ирбит, Батыс Сібір блімі (РГО), Москвадаы Орталы лкетану бюросымен тыыз ылыми байланыс жасауды жоспарлады жне ртрлі жергілікті мекемелеріні жмыстарына атысты. Блім мшелері Амола губерниясы малімдеріні білімін жетілдіру курсына іссапара жіберілді. Жергілікті комитеттерде (Местком) пионерлер отрядына нсаушылы ызмет крсетіп, оларды жаратылыстану, тарих бойынша материалдар жинап, баяндамалар жасауа жмылдырды. Блімні жргізген аса маызды істеріні бірі лкелік жергілікті мражайды йымдастыруы еді.

азастанды зерттеу оамыны останай б лімі 1921 жылды 28 шілдесіндегі басармасыны отырысында арнайы трде тіркелді. 1920-1921 жылдар аралыында блім 100 отырыс ткізді, ылыми кітапхана рылды, оамны ебектерін баспаа дайындады. Сондай-а, Халы аарту комиссариатыны ылыми блімімен тыыз байланыс жасады, бірлескен экспедициялар мен экскурсиялар йымдастырылды. Мражай ісін жола ойып, экспонаттар жинады.

1925 жылды 2 желтосанында А т бе б лімшесі ашылды. Блімні рылтайшылары болып Губерниялы халыа білім беру блімі мегерушісіні орынбасары С.Д. Сергеев, Губерниялы халыа білім беру бліміні мегерушісі Ф.Н. Григорьев, Атбе Губерниялы жер бліміні жер лшеушісі А.И. Ошмарин, Губстатбюроны мегерушісі И.Т. Турмухамедов, Атбе Губерниялы Жер бліміні агрономы В.И. Озолин жне Атбе Губерниялы Жоспар бліміні ылыми ызметкері Б.В. Тишков сайланды.

Аса иындыпен рылан азастанды зерттеу оамыны ара алпа стан автономиялы облысында ы блімшесі болды.

1927 жылды 13 желтосанында араалпастан автономиялы облысы Су шаруашылыы басармасы бастыыны орынбасары Солоцкий сол кездегі КСР лкетану комитетіні басшысы О.Жандосова ткен тарихын анытауа баытталан блімше ру туралы сынысын білдірген. 1925 жылы бл сынысы тиісті орына жіберілсе де аржы тапшылыына байланысты оам 1928 жылды 11 арашасында Трткл аласында 21 рылтайшыларды атысуымен ашылды [14].

1929 жылы азастанды зерттеу оамыны Алматыа кшірілуіне байланысты Орта Азия мен Орынбор мрааттарынан, кітап оймаларынан, мражайларынан азастана атысты материалдар жинаталып, оларды Алматыа жеткізу мен орналастыру шаралары жргізілді.

1930 жылы 24 желтосанда азастанды зерттеу оамыны жеке бірлігі ретінде Алматы алалы блімі рылып, блімні траалыына Майлыбаев, орынбасарлы ызметіне Барлыбаев, ал хатшылыа Дублицкий сайланады.Алматы алалы бліміне бастапы кезде 76 адам мше болып тіркелді. Блімні 1930 жылды 30 желтосанында ткен жалпы жиналысында трт баралы лкетану, мектептік-лкетану, тарихи-этнографиялы жне ораныс секциялары рылды.

1917 жылды 14 ыркйегінде жастарды “Талап” йымы Ташкентте рылды. Оны рамында міртай Аберділы, Микаел нанбайлы, Мхтар уезлы, Сілмажы абитжанлы сияты жастар болды. йым Семей облысы, Шыыс болысында орналасты. Сонымен атар Омбыда Амола облысты “Талап” йымы рылып, оны басшылыын А. Трлыбайлы атарып, рамында М. Жмабайлы, Х. Садылы сияты мшелері болды. Біра бл йымдар з ызметтерін бірнеше жылдардан кейін мемлекет тарапынан олдау тауып, оама айналан кезде ана толы атара алды. Кейінгі, мемлекеттік дегейде соны олдауымен рылан “Талап” оамыны (толы аты “азастан мдениетін кркейтушілерді (ревнителей) “Талап” оамы”) рылуы деректерде екі трлі крсетіледі. Біріншісінде, 1922 жылды 4 желтосанында оамны жарысы Мемлекеттік ылыми кеесті бекітуінен тіп, 14 желтосанда жалпы жиналысы боландыы айтылса, келесі біреуінде оам 1923 жылды 13 желтосанында рылан делінеді.

Тркістан автономиялы республикасыны Халы аарту комиссариатыны жанындаы Мемлекеттік ылыми кеесті олдауына ие болан оам Ташкент аласыны Карл Маркс даылындаы 41 йдегі ырыз (аза) Аарту институтыны (Киринпрос) 35-ші блмесіне орналасты. 103-тен астам мшесі болан оамны траалы ызметін доктор Халел Досмхамедов атарып, басарма мшелеріні атарында шыыстанушы профессор А.Э. Шмидт, географ Иса Тотабаев, аын (студент) асым Тыныстанов, инженер-теміржолшы Мхамеджан Тынышпаев, дебиетші (студент) Мхтар уезов, загер Жаанша Досмхамедов, математик Крім Жленовтер болды.

“Талап” оамыны ала ойан масаты олда бар олжазбаларды, е алдымен оулытар мен оу ралдарын басып шыару еді. оам мшелері азастан мдениетіні ежелден келе жатан мрасын ткпей-шашпай жинатаумен атар ел ішінде оны кеінен насихаттау мен айта жандандыруа атынасты. аза деби тілін алыптастыру, азаша тсіндірме сздікті (терминологияны) жасау, орфографияны жетілдіру, дайындау, мдени жетістіктерге ол жеткізу шін, лтты нерді зерттеу арылы оны бастауларына жол ашу жмыстарымен айналысты.

“ аза станды зерттеу о амыны б аралы — йымдастырушылы шаралары” деп аталатын шінші тарауда азастанды зерттеу оамыны кітапхана, мражай жне лкетану ісін йымдастырудаы ызметі мен азастанды зерттеу оамыны мражай ісін одан рі жандандыруа баытталан рекеттері баяндалады.

Кітапханадаы кітаптарды реттеу, оларды тізімдеп, тртіпке келтіру жмысын жйелі трде жргізу 1923 жылды 1 маусымынан, яни оамны шаыруымен келген маманны бастамасымен жасалды. Бан дейін кітапханадаы кітаптар ешбір жйеленбеген, р жерде шашылып, жыртылып жне алай болса солай йіліп жатан болатын. Кітапханадаы кітаптарды негізгі орын брыны Орынбордаы Ресей географиялы оамы мен Орынбор ылыми мраат комиссиясы жне Археология Институтыны Орынбор блімшесі кітапханасыны кітаптары рады.

“Талап” оамыны кітапханасы мен оу залы Тркістан Халы аарту комиссариаты Мемлекеттік ылыми кеесіні 1922 жылды 4 желтосанында бекіткен “ырыз (аза) мдениетін кркейтушілерді “Талап” оамы” жарысыны 1-ші бабына сйкес ашылды.

1924 жылды 26 маусымында ырыз (аза – С.А.) лкесін зерттеу оамыны басармасы отырыс ткізді. М.П.Баталовты траалыымен жне басарма мшелері А.Л. Мелков, В.В. Тележников, С.И. Петров жне Л.П. Лошкаревтерді атынасуымен ткен осы отырыста кітапхана ісі туралы мселе арнайы талыланды. 1923 жылды екінші жартысы мен 1924 жылды басында оам кітапханасындаы кітаптарды барлыы Брюссель халыаралы онды сыныптау принципіне сйкес срыпталып, 10 негізгі блімге блінді. Кне кітаптар ерекше блініп алынды, шет тіліндегі кітаптар тілдік ерекшеліктеріне арай топтастырылды. Аылшын, француз, неміс тіліндегілер бірнеше топа, баса тілдегі алан кітаптар бір топа біріктірілді. оам кітапханасы 1927 жылды 1 мамырында 35 аланы мекемесі мен оамдарындаы кітапханаларымен байланыс орнатып, кітап алмасан. Орынбор, Атбе, ызылорда, Верный алаларында орналасан мдениет ошатары мемлекет арауына берілді [15].

1941 жылы соыса дейін Семей аласында 42 кітапхана ашылып, кітап орларымен жабдытала басталды. Бл кітапханаларды 5-еуі кпшілікке, 6-уы ксіпода йымдарына, 11-і мектеп оушыларына, 15-і арнаулы орта оу орындарына, ал 4-уі ылым саласындаылара арналды.

1920 жылды 11 мамырындаы ХАК-ны мжілісіні “ырыз (аза –А.С.) лкесінде мражай мен кітапхана ісін йымдастыру” жнінде жне 12 мамырда абылдаан “мражай жне кітапхана йымдастыру” аулыларына орай арнайы комиссия рылып, кітапхана мен мражай ісі ола алына бастады.

Егер азастанда революцияа дейін небрі 3 мражай болса, оларды арастырылып отыран кезеде жалпы саны 21-ге жетті. Атап айтса, останай (1919), Орал (1920), Ккшетау (1920), Шымкент (1920), Амола (1923), Петропавл (1924), Атбе (1929), Тараз (1931), араанды (1932), Арал (1932), Риддер (1935), Жркент (1935), Т. Шевченко атындаы (кейіннен. астеев атындаы) лтты кркемнер галереясы (1935), ызылорда (1939), Атырау (1939) мражайлары жне А. нанбаев, Д. Фурманов, В. Чапаев (1940-1941) мемориалды мражайлары болды.

Мражай ажетті ждігерлермен толытырылып, оны тамашалаушылармен амтамасыз ету шін гіт-насихат жмыстарын жргізе бастады. оам мражайды аартушылы жне трбиелік маызын арттыра тсу шін арнайы дрістер ткізу мселесін ктерді.

оам мражай орын ждігерлермен толытыру масатында халы арасына барып, ескі тарихи заттарды ндылыын тсіндіріп, оларды мражайа ткізуді тінді.

1925 жылы Орта Азияны лтты-мемлекеттік трыдан межеленуіне жне азастан жерлеріні біріктірілуіне орай, Тркістан кне тарихи ескерткіштерді сатау мен алпына келтіру комитеті (Туркомстарис) Ортаазиялы кне тарихи ескерткіштерді сатау мен алпына келтіру комитеті (ОртаазКТЕСКК) болып айта рылды. Бл азастанны отстігіндегі мражайлар ісіні дамуына, оларды арапайым крермендерді мдени демалыс орнына айналуына зор лес осты.

азастанны алаларында тарихи мражайлар йымдастырылып, олар ждігерлермен толытырыла бастады. Мселен, аза КСР Халы Комиссарлары Кеесі 1940 жылы 1 суірде Семей аласында Абайды деби-мемориалды мражайын йымдастыру туралы аулы абылдады [16].

азан арулы ктерілісі жеісіне дейін небрі 3 мражайы болып келген азастанда 1940 жылы мражайларды жалпы саны 21-ге жетті.

“ орытынды” блімінде зерттеуді нтижелері мен олардан туындайтын тжырымдар жйеленіп, таырып игеруді таылымды жатары сз болады.

Сонымен, азастанды зерттеу оамыны республикадаы негізінен оамды бастамамен жмыс істеген алашы ылыми мекеме екендігін айта келе мынадай орытынды жасауа болады. азастанды зерттеу оамы жне оны блімшелері сол кездегі партия йымдары мен Кеестік республика кіметі басшылыымен тыыз байланыста болып лкені территориясын аудандастыру ісіне, демографиялы, ауылшаруашылы, нерксіп пен сауда бойынша сана жргізді. Ауыл шаруашылыы, нерксіп, суару жйелері бойынша азастанды зерттеу оамыны жргізген ылыми-лкетанушылы ізденістері мен сыныстары республиканы экономикасын дамыту бадарламасын дайындап, жзеге асыруа ммкіндік берді.

Республикадаы ылыми мекемелерді жотыын азастанды зерттеу оамы толытырды. оамны “Ебектері” ылыми зерттеу жмысыны жоары маманданан негіздегі жне стационарлы (траты) жадайдаы ылыми-практикалы маыздаы дниесі болып табылды.

азастанды зерттеу оамы мдениетті таралу ошаыны бірі болды. аза халыны салт-дстрін жне этнографиясын, мдениеті мен тарихын зерттей отыра, оам мшелері жергілікті жерлерде баралы мдени шаралар ткізді, дрістер оыды, баяндамалар жасады, кітапханалар, экспонаттар жинастырып, мражайлар ашты, кне ескерткіштер мен нер туындыларын алпына келтіріп, сатауды жола ойды.

ПАЙДАЛАНЫЛ АН ДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1 Бердяев Н.А. Судьба России. –М.: МГУ, 1990. –240 с.

2 Дулатов М. Ахмет Байтурсунович Байтурсунов // Труды общества изучения Казахстана. – Оренбург, 1923. –Вып.3. –213 с.

3 Бартольд В.В. Ближайшие задачи изучения Туркестана // Наука и просвещение. – 1922. – №2.; Иванов П.П. Сайрам. Историко-археологический очерк // Сборник Туркестанского восточного института в честь проф. Э.А. Шмидта. –Ташкент, 1923; Массон М.Е. Старый Сайрам // Известия Средазкомстариса. –1928. –№3; Грязнов М.П. Погребения бронзовой эпохи в Западном Казахстане // Казаки. –Ленинград, 1927. –Вып. 2; Граков Б.Н. Работы в районе проектируемых южно-уральских гидроэлектростанций // Известия ГАИМК, 1933. –Вып. 110.

4 Жданов Б.Н. Отчеты о раскопках близ курорта Боровое в 1929-1930 гг. // Архив ИИМК. –1930. –Дело № 1930. В кн.: Историческая наука советского Казахстана. –Алма-Ата: ылым, 1990. –272 с.; Черников С.С. Древнее горное дело в районе г.Степняк // Известия АН КазССР. –Сер. археол. –1948. –Вып.1.

5 Герасимов Б. Двадцатилетие Семипалатинского отдела Русского географического общества (1902-1927). –Кзыл-Орда, 1927; Бисенов Х.И. Из истории развития науки в Советском Казахстане (начало 20-х годов) // Известия АН КазССР. Сер. истории, археол. и этногр. –1961. –Вып. 3. –С.44-54; Масанов Э.А. Очерк истории этнографического изучения казахского народа в СССР. –Алма-Ата, 1966. –С.283-304; Ахметова С.Ш. Историческое краеведение в Казахстане. –Алма-Ата, 1982; Диваев А. Этнографические материалы по казах-киргизам Туркестана: Опись этнографических материалов, собранных в Семиреченской области // Наука и просвещение. –1922. –№ 1. –С. 43-48.

6 Затаевич А. 1000 песен киргизского народа: Напевы и мелодии. –Оренбург, 1925; Асфендиаров С.Д. О казахском эпосе // Труды Казахского научно-исследовательского института национальной культуры. –Алма-Ата, 1935. –т.1.; Тынышпаев М. История казахского народа. /Составители и авторы предисловия проф. Такенов А.С. и Байгалиев Б. –А-Ата: “аза университеті”, 1993. –224 с.; Чулошников В.П. Вопрос о происхождении киргиз-казахской народности дальнейшего его освещения // Труды Общества изучения Киргизского края, 1924. –Вып. 5; Тогжанов Г.О. О казахском феодализма // Революционный Восток. -1933. –Вып.6. –С.120-138.; Джангильдин А. Советская власть в КССР // Советская степь. –4 октября; Джандосов У. Новый этап в развитии национального вопроса // Советская степь. –1928. –29 май; Рыскулов Т. Соб. соч. в 3-х т. –Т.2. –Алматы: азастан, 1997. –384 с.; Исаев У. Октябрская революция и строительство социализма; Асылбеков А. За советизацию аула. –Алма-Ата, 1930.

7 Жургенов Т.К. К задачам нового педвуза КССР: Коренизовать мировую культуру // Советская степь. –1926. 7 сентября; Кабулов И. За решительное развертывание культурного строительства // Большевик Казахстана. –1933. –№ 8-9. –С. 2-3; Алексеев Г.Д., Желтова Г.И. Становление и развитие советской системы научно-исторических учреждений (20-30-е годы). –Ташкент, 1977; Лунин Б.В. Из опыта историко-краеведческой работы в Средней Азии и Казахстана (20-30-е годы) // История СССР. –1968. –№ 5. –С.190-191.

8 Бисенов Х.И. Из истории развитии науки в Советском Казахстане (начало 20-х годов) // Известия АН КазССР. Серия ист., арх. И этнографии, 1961. –Вып.3.(17); Сулейменов Р.Б. Ленинские идеи культурной революции и их осущуствления в Казахстане. –А-Ата: Наука, 1972. –494 с.; Асылбеков М.Х., Галиев А.Б. Социально-демографические процессы в Казахстане (1917-1980 гг.). –А-Ата: ылым, 1991. –181 с.; Пірманов., апаева А. аза интеллигенциясы (лтты интеллигенцияны алыптасу тарихынан). –Алматы: “Атамра”, 1997. –160 б.; Капышев А.К. Формирование и развития региональной высшей школы в Центральном Казахстане (30-60 гг.). Автореф. к.и.н. –Алматы, 2001. –23 с.; Сембаев А.И. Очерки по истории казахской советской школы. –А-Ата: Казгосучпедизд., 1958. –С.109-126.; Дкенбаева З.О. Шыармашылы одатарды алыптасуы жне оны азастан мдениетіне тигізген ыпалы (1920-1930 жж.). т..к. Автореф. –А., 1994. –23 б.; Соныкі. азаты шыармашылы интеллигенциясыны тарихы (1917-1941). Т..д. автореф. –А., 2003. –52 б.; айырханова Ф.К. Создание и развитие сети культурно-просветительных учреждений в Казахстане (1920-1932 гг.). Исторический опыт и проблемы. Автореф. к.и.н. –А-Ата, 1993. –24 с.;.. Ахметов ХХ. 20-30 жж. азастан мдениеті (“Мдени революцияны” концепциясы, идеологиясы, жзеге асырылуы). Т..д. дреж. алу шін дайындаан диссерт. –Алматы, 2002. –279 б.; Мсаалиева А.С. Халы Аарту комиссариаты орыны жаттары республика зиялыларыны ызметі мен кзарасы жніндегі дерек кзі (1920-36 жж.). Автореф. т..к. диссер. –Алматы, 2001. –30 б.; Тменова С.М. К вопросу о развитии учебных заведений культуры и искусства 1917-60 гг./ Сб. трудов КазГОСЖенПИ. –А.: Бастау, 1999; жне т.б.

9 Козыбаев И.М. Создание научно-исторических центров в Казахстане, формирование кадров историков-марксистов / Историческая наука Советского Казахстана (1917-1960 гг.): Очерки становления и развития. –А-Ата: ылым, 1990. –С.272; Тулепбаев Б.А., Янулов В.К. Организация исторической науки и основные направления исследований / Историческая наука Советского Казахстана. –А-Ата: ылым, 1990. –272 с.; Нрпейсов К., бжанов Х. Мдени революция: тапанымыз бен жоалтанымыз // азастан коммунисі. –1990. –№ 10; Нрпейісов К. Алаш м Алашорда. –А.: Ататек, 1995. –256 б.; ойгелдиев М. Алаш озалысы. –А.: Санат, 1995. –365 б.

10 Ахметова С.Ш. Развитие исторического краеведения в Советском Казахстане (1917-1932 гг.). Автореф. к.и.н. –А-Ата, 1981. –С.175; амзабеклы Д. Саяси уын-сргін рбандары туралы маалалар мен зерттеулер. –Алматы: Руханият, 1997. – 43-47 б.

11 азастан Республикасы Орталы мемлекеттік мрааты (бдан былай РОММ), 693-., 1-т., 1-іс, 2- п.

12 Асфендияров С.Д. История национально-революционного движения на Востоке. –Кзыл-Орда, 1932.

13 РОММ. 693-., 1-т., 37-іс, 5 п.

14 РОММ. 693-., 1-т., 28-іс, 1 п.

15 Богданов А. О пролетарской культуре. –Пг., 1924. –344 с.

16 Арыбаев А. Абай мражайы. Абай оылымдары баяндамаларыны тезисі // Семей унив. хабаршысы, 1990. –№ 5. -76-б.

ДИССЕРТАЦИЯ ТА ЫРЫБЫ БОЙЫНША ЖАРИЯЛАН АН МА АЛАЛАР

1 Н. лжанова жне аза оамы // “аза ызы: ткені, бгіні, ертеі” атты Халыаралы ылыми-практикалы конференция материалдары. аза ыздар Педагогикалы институты, 2 том. — Алматы, 2003. –294 — 297бб.

2 аза мдениетін ызыштай ораушы “Талап” оамыны ызметіні тарихынан //.И. Стбаев атындаы азТУ-ды 70 жылдыына арналан “ХХІ асырдаы инженерлік білім мен ылым” атты Халыаралы конференция материалдары. 4 том. –Алматы, 2004. –162-168- бб.

3 азастанды зерттеу оамыны рылу тарихынан // “Шоан таылымы – 9” атты Халыаралы ылыми-практикалы конференция материалдары. 1 том. –Ккшетау, 2004. –183-187-бб.

4 азастан ылымыны 1920-1936 жж. алыптасу тарихынан // “Бекмаханов таылымы – 2004” атты Халыаралы ылыми конференция материалдары. –Алматы, 2004. –154-156-бб.

5 ырыз лкесін зерттеу оамыны ылыми ізденістері // азУ хабаршысы: тарих сериясы, 2004. -№4(35).- 29-31 бб.

6 азастанды зерттеу оамыны блімшелеріні рылуы мен ызметіні тарихы // азУ хабаршысы: шыыстану сериясы, 2004. -№ 4(29). –20-23-бб.

7 азастанды зерттеу оамыны Оралдаы блімі // аза тарихы, 2005. -№ 1. –74-76-бб.

8 азастанды зерттеу оамыны мражай ісін одан рі жандандыруа баытталан шаралар // “Жаратылыстану-гуманитарлы ылымдары жне оларды инженер мамандарды дайындаудаы маызы” атты Халыаралы ылыми-тжірибелік конференциясыны ебектері. –Алматы: азТУ, 2005. –192-194-бб.

9 азастанды зерттеу оамыны ылыми-аартушылы ызметіні нтижелері // азУ хабаршысы: тарих сериясы, 2006. -№ 2(41). –86-89-бб.

Р Е З Ю М Е

Селкебаева Айман Токтасыновна

«Общество исследования Казахстана при комиссариате народного Образования Казахской АССР: образование и история деятельности

(1920-1936 гг.)»

Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук по специальности 07.00.02.- Отечественная история (История Республики Казахстан)

В диссертационной работе как комплексная проблема исследована история становления и конкретной деятельности общества изучения Казахстана при народном комиссариате просвещения Казахской АССР.

Хронологические рамки диссертации охватывает 1920-1936 гг.

Предметом исследования является конкретно исторический анализ истории становления, укрепления и разносторонней деятельности общества изучения Казахстана при наркомате просвещения Казахской АССР.

Диссертация состоит из ведения, трех разделов и заключения, в конце рукописи дается список исследования, использованный литературы и источников.

Цель и задачи исследования – на основе анализа обобщения многочисленных архивных источников, данных научной литературы и периодической печати, большинство которых впервые вводится в научный оборот, изучение истории развития и деятельности общества с момента его зарождения и до роспуска в середине 30-х годов XX века.

Для реализации вышеуказанной цели ставятся следующие конкретные задачи:

— оценка степени изучения проблемы, систематизация источников темы;

— развернутый поэтапный анализ истории становления и развития Общества.
При этом в тесной логической связи показаны особенности деятельности Общества, относящиеся к Оренбургскому (1920-1925 гг.), к Кызылординскому (1925-1929 гг.), Алматинскому (30-е годы XX в.) периодам его функционирования;

— По достоинству показать весомый вклад в становление и развитие
Общества А. Байтурсынова, А. Букейханова, Б. Каратаева, М. Тынышпаева,
И. Токтабаева, М. Дулатова, С. Кожанова и других видных деятелей науки и культуры, ставших жертвами политических репрессий, осуществленных командно-административной системой в 30-е годы;

— В рамках темы и на основе новых источников специально рассмотреть деятельность историко-просветительскую деятельность общество «Талап» и его отделений на местах;

— Изучить деятельность Общества по развертыванию широкой сети библиотек и музеев, в становлении научного краеведения в республике, в издании научной литературы, а также различных учебников и учебных пособий для школ.

В результате выполнения поставленных задач получены научные результаты, благодаря которым представлены целостная партия истории становления, развития и конкретной деятельности Общества изучения Казахстана в 20-е -30-е годы XX века.

Степень внедрения научных результатов. Полученные результаты исследования были опубликованы в сети научных статьях, некоторые из них доложены в виде научных докладов на заседаниях ряда научной теоретических конференций. Большинство статьи опубликованы на страницах научных изданий, рекомендованных Комитетом по надзору и аттестации в сфере образования и науки.

SUMMARY

Selkebayeva Aiman Toktasynovna

The Society of Research of Kazakhstan under Commissariat of People’s Education of Kazakh ASSR: education and history of activity (1920-1936)

Dissertation for scientific degree of the candidate of historical sciences on major

07.00.02 – Native History (History of the Republic of Kazakhstan)

Development history and concrete activity of the research society of Kazakhstan under the People’s Commissariat of Education of Kazakh ASSR.

Chronological period of the dissertation is 1920-1936.

The subject of the research is concrete historical analysis of history of development, strengthening and multilateral concrete activity of the research society in Kazakhstan history under People’s Commissariat of Education of Kazakh ASSR.

The dissertation consists of introduction, three sections and conclusion, the list of the research, used literature and sources.

The aim and tasks of the research — on the basis of the analysis of generalization of a great number of archive sources, scientific literature data and periodical history, which mainly introduced in scientific circle for the first time, study of history of development and society activity since its establishment and till the dissolution in the middle of 30s XX century.

To implement abovementioned aim the following concrete tasks are set:

evaluation of the [problem study, theme source systematization;
extended stage analysis of history of Society development.

The specifics of the Sociaty activity have been demonstrated in close logic relation, related to its functioning in Orenburg (1920-1925), Kyzylorda (1925-1929), Almaty (the 30s of XX century):

— to demonstrate worthy contribution in development of the Society A. Baitursynov, A. Bukeikhanov, B. Karatayev, M.T ynyshpayev, I. Toktabayev, M. Dulatov, S. Kozhanov and other prominent science and culture men, who have been victims of the political repressions, performed by command administrative system in 30s.

— to consider activity of historical and educational activity of “Talap” “society and its local sections in the framework of the theme and on the basis of new sources specifically;

— to study activity of the Society on extending of the wide library and museum net in development of scientific region studies in the republic in publication of scientific literature as well as different text books and supplementary for schools.

The scientific results have been gained as a result of set tasks completion, owing to them the whole part of development and concrete activity history of Kazakhstan research society in 20-30s XX century.

The degree of scientific results implementation. Gained results of the research have been published in the net of scientific articles, some of them have been reported in the form of scientific reports in the sittings of theoretical conferences. The majority of the articles have been provided in scientific publications recommended by the Committee on control and attestation in the area of education and science.

Источник